پس از زلزله های متعددی که در سراسر کشور از جمله کرمان و کرمانشاه رخ داد، نگرانی های فراوانی نسبت به احتمال وقوع زلزله مهیب تهران در میان مردم به وجود آمد. زمین لرزه 5.2 ریشتری ملارد این نگرانی ها را دوچندان کرد. سوالات فراوانی در ذهن ما به وجود آمده است. مثل این که زلزله تهران چند ریشتر خواهد بود؟ آیا تونل ها و پل های تهران در برابر زلزله مقاومند؟ آیا تونل های مترو تخریب نمی شوند؟ آیا تعداد زیاد پس لرزه ها در زلزله کرمانشاه و کرمان طبیعی است؟
باید گفت سوالاتی که پس از این وقایع در ذهن ما نقش بسته، جدید نیست. همین نگرانی ها در سال 1391 پس از زلزله های آذربایجان شرقی، در میان مردم به وجود آمده بود. بیشترین نگرانی در میان مردم تبریز، پیرامون زلزله احتمالی در این شهر وجود داشت. مردم تهران نیز از وقوع زلزله ای 7 یا 8 ریشتری در این شهر هراس داشتند. درست مثل این روز ها در سال 1396.
سید مازیار حسینی که در زمینه مهندسی عمران با گرایش سازه و زلزله دارای دکترای تخصصی است، به مدت چندین سال رییس سازمان مدیریت بحران تهران و بعد عهده دار معاونت فنی و عمران شهرداری تهران بوده است. او هم چنین در زمینه طراحی ساختمان های ضد زلزله و بهسازی سازه ها در برابر آن، دارای تجربه اجرایی است. دکتر حسینی دوره های تکمیلی متعددی را پیرامون مدیریت ریسک و کاهش خطرپذیری زلزله در کشور های ژاپن و آمریکا گذرانده است.
در این مطلب می خواهیم نگاهی داشته باشیم به مصاحبه معاون فنی و عمرانی وقت شهرداری تهران در سال 1391 با روزنامه همشهری. این مصاحبه پاسخگوی بسیاری از پرسش هایی است که پس از زلزله های متعدد ایران برانگیخته شده است. پاسخ های او به سوالات متدوال درباره زلزله احتمالی تهران را از این مصاحبه استخراج کرده ایم.
کدام مناطق ایران در برابر زلزله امن است؟
در ایران به دنبال جایی نگردید که در آن زلزله رخ ندهد. چرا که جایی وجود ندارد که بتوان در آن سکونت کرد و از زلزله در امان بود. از این رو باید به دنبال حل مشکل زلزله باشیم نه حذف آن. تمامی بحث‌هایی که برای جابجایی و انتقال پایتخت صورت می‌گیرد بر اساس دیدگاه توانایی حذف زلزله است نه حل آن.
ایران، ۳ الگوی لرزه خیز دارد یکی از آن‌ها «زاگرس» است که از داخل خلیج فارس بر اثر برخورد صفحه آفریقایی-عربی با صفحه ایران و اوراسیا به وجود آمده که ماحصل آن رشته کوه‌های زاگراس است. تمامی زلزله‌های اخیر مانند اهر، قشم، هرمزگان، شرق ترکیه و کشورهای ارمنستان و آذربایجان در این پهنه قرار دارند. ویژگی زلزله‌های این پهنه، پرتعداد بودن آنهاست که دوره بازگشت طولانی ندارد.
پهنه دیگر زلزله، پهنه شرق کشور است که از برخورد صفحه هند با صفحه ایران ایجاد می‌شود. زلزله طبس با ۷/۷ ریشتر و زلزله بم در این پهنا قرار دارد که بسیار نادرند، اما میزان تاثیرگذاری بالایی دارند.
آیا نمی شود روی گسل های ساخت و ساز کرد؟
در بسیاری موارد گفته می‌شود چون در جایی گسل وجود دارد پس در آن محدوده ساخت و ساز انجام نشود اما من معتقدم که در تمام نقاط کشور می‌توان ساخت و ساز کرد حتی بر روی گسل اما هر چیزی را نباید ساخت. ساختمان‌های مهم از جمله بیمارستان‌ها، هتل‌ها، مراکز مهم آموزشی و تجاری و… را نسازیم اما می‌توانیم فضای سبز یا مجتمع رفاهی بسازیم. هیچ تکه‌ای از کشور وجود ندارد که آن را حذف کنیم این تصور در میان مردم وجود دارد که وجود گسل یعنی منطقه ممنوعه! اگر اینگونه باشد باید ژاپنی‌ها کاری نکنند چراکه در تمام کشورشان گسل وجود دارد. اما [آن ها] با علم زندگی می‌کنند.
چرا روستا ها بر اثر زلزله به شدت تخریب می شوند و چگونه می توان مقاوم سازی کرد؟
در زلزله آذربایجان به دلیل اینکه خانه‌های روستایی از خشت و گل بود اتفاقات خاصی افتاد. ساکنان این روستا، هر سال برای عدم نفوذ آب باران و برف بر سقف کاهگل می‌زنند این کار موجب شده تا سقف این خانه‌ها به ۷۰ سانتی متر برسد و این سقف یعنی صندوق مرگ. ما محکوم به شکست هستیم، اگر فکر کنیم با خشت و گل می‌شود ساختمان سازی کرد. چرا که با آجر اما به شرط گذاشتن چند میلگرد می‌توانیم ساختمان مقاومی بسازیم.
قطعا نمی‌توان در طول ۴ سال تمام خانه‌ها را مقاوم سازی کرد اما با کمک مردم در یک دوره۱۰ ساله این کار شدنی است. متخصصین باید راه حل ساده تجویز کنند تا مهندسان آن را اجرایی کند.
زلزله بزرگ احتمالی تهران چند ریشتر خواهد بود و چه قدرتی خواهد داشت؟
به جرات می‌گویم بر اساس گسل‌های موجود و اندازه گیری‌هایی انجام شده،هیچ‌گاه در تهران زلزله با قدرت ۸ ریشتری رخ نخواهد داد، نهایت زلزله تهران ۷ ریشتر است. چراکه این قدرت زلزله [8 ریشتری] نیاز به گسل هزار کیلومتری دارد که گسل‌های تهران هیچ کدام این قدرت را ندارند و تقریبا در کشور هم، چنین گسلی وجود ندارد.
گسل مشا که لگارتیمی است،۵۴۰ کیلومتری طول فعالیت آن است. بزرگ‌ترین زلزله محتمل برای این گسل در نهایت ۷ ریشتر است. نکته مهم در باره وضعیت تهران در برابر زلزله این است که در شرق و جنوب شرق آن زلزله زیاد است، اما به سمت غرب که حرکت می‌کنیم افت محسوس در بخش زلزله داریم که برای ما این مساله سوال است.
همچنین بخوانید: گسل های مختلف تهران و سناریو های مختلف زلزله بزرگ تهران
وضعیت ساختمان های تهران در برابر زلزله چگونه است و چقدر آسیب پذیرند؟
باید در شیوه ساخت و ساز‌ها تجدید نظر کنیم. در حوزه دولتی، ساخت و ساز‌ها در مقایسه با گذشته خیلی بهتر است. اما در ارتباط با بخش عمده ساخت و ساز‌ها، یعنی ساخت وسازهای شخصی در قالب واحدهای مسکونی و تجاری کوچک، وضعیت خیلی ناراحت کننده است.
ما در تهران یک بافت فرسوده داریم و یک ساختمان‌های نوساز فرسوده، اگرچه ساخت و ساز‌ها از سال ۶۹ بهبود یافته است اما هنوز جای کار داریم چرا که با وجود کم نداشتن علم ساخت و ساز از دنیا، لایه‌های مفقوده بسیاری داریم. افراد حرفه‌ای عالم به ساخت و ساز، تنها بخش کمی از ساخت و ساز‌ها را برعهده دارند. ساختمان‌های ما در کوچه و پس کوچه از نوع بتی و فلزی مشکل ما هستند.
وضعیت برج های تهران هنگام زلزله شدید چگونه خواهد بود و برج ها چقدر خطر سازند؟
نمی‌توانیم بگوییم ساختمان های بلند در زمان زلزله خطرسازند یا نه! چراکه به نوع خاک و دوری و نزدیکی آن ها به گسل بستگی دارد. اگر ساختمان بلند مرتبه نزدیک گسل باشد بهتر است تا اینکه دور‌تر از گسل باشد. اما همانگونه گفتم که نگرانی من از این محل ها نیست بلکه از بافت‌های فرسوده شهر است. همه تهران در زلزله آسیب نمی‌بیند. حتی برج‌هایی که ساخته شدند شهر را به هم نمی‌ریزند. چرا که کیفیت ساخت و ساز در برخی برج‌ها از خانه‌های معمولی تهران بالا‌تر است، زیرا مهندسان آن ناچارند برای ساخت مشاور بگیرند.
[نکته اضافی: برج میلاد در برابر زلزله ها تا 8 ریشتر مقاوم است.]
آیا لزوما باید در تهران زلزله شدید بیاید و این که آیا زلزله وعده داده شده به تعویق افتاده؟
تمام گفته‌هایی که می‌گویند از زمان اتفاق زلزله تهران ۲۰ سال گذشته است اساس و مبنای علمی ندارد چرا که هنوز دوره بازگشت گسل‌های تهران به صوت دقیق تعیین نشده است. مرکز تحقیقات، سازمان زمین‌شناسی و پژوهشگاه زلزله در حال مطالعه هستند اما در این بخش به نتیجه قطعی نرسیدند.
سوابق لرزه خیزی تهران به ری بر می‌گردد. بزرگ‌ترین زلزله ما [در سال] ۹۵۰ میلادی، ری تا طالقان بود. اینکه هر ۱۵۰ سال یکبار باید [در تهران] زلزله رخ بدهد مبنای علمی ندارد و مردم به این حرف‌ها گوش ندهند. ممکن است همین امروز زلزله در تهران رخ دهد چرا که این شهر در پهنه لرزه خیزی قرار دارد.
در صورت وقوع زلزله تهران چه بلایی بر سر پل ها و تونل های شهر می آید؟
سازه زیرزمینی در زمان زلزله جزء امن‌ترین سازه ها است، مانند تونل‌های مترو و تونل ترافیکی. زیرا اگر جسمی با زمین بلرزد برای آن اتفاقی نمی‌افتد. علم و تکنولوژی زلزله خیلی پیشرفت کرده است. در ژاپن ساختمان بلند مرتبه‌ای ۲۹ سانتی متر در زلزله جابه جا می‌شود اما برای آن ساختمان حادثه‌ای حتی کوچک رخ نمی‌دهد.
در ساخت و توسعه بزرگراه های شهر تهران، حداقل در مدیریت کنونی سعی شده است تا سازه‌های قوی و محکمی داشته باشیم و به جرات می‌توانم بگویم که دو پل صدر و جوادیه در برابر زلزله مقاوم هستند. البته سایر بزرگراه‌های نیز در برابر زلزله ایمن هستند. سایر پل‌های غیرهمسطح نیز به گونه‌ای طراحی شده است که در برابر فشارهای زلزله مقاوم هستند و می‌توانم بگویم که نگرانی در بخش بزرگراه‌ها در زمان زلزله احتمالی وجود ندارد.
[نکته اضافی: تونل های مترو تهران نسبت به زلزله تا 8 ریشتر تاب آوری و مقاومت دارند]